NIDZICA
Miasto na terenie Garbu Lubawskiego, nad rzeką Nidą (dopływ Wkry), ok. 15 400 mieszk. Ośrodek przemysłowy (mechanika precyzyjna – produkcja aparatury rentgenowskiej, izolacyjne materiały budowlane, zakłady drzewne, przetwórstwo spożywcze – m.in. produkcja win i miodów pitnych). Węzeł drogowy i kolejowy. Siedziba urzędu gminy. Od 1999 r. miasto powiatowe. Wcześniej używane nazwy to Nibork i Neidenburg.
We wczesnym średniowieczu grodzisko Sasinów – plemienia pruskiego. Po sprowadzeniu na te tereny Krzyżaków w 1 poł. XIII w. w miejscu grodziska budowa zamku krzyżackiego, przy którym powstała osada. Założenie miasta w 1381 r. W XV i XVI w. kilkakrotnie zdobywane przez Polaków. Od 1525 r. w Prusach Książęcych. Nidzica była wtedy jednym z większych ośrodków pruskich zamieszkanych przez kolonistów polskich oraz po 1549 r. przez prześladowanych za przekonania religijne w swoim kraju tzw. braci czeskich. W 1656 r. miasto oblegane było przez Tatarów z oddziału subchana Ghazi-agi, walczącego w składzie wojsk litewskich, dowodzonych przez hetmana polnego litewskiego Wincentego Aleksandra Gosiewskiego. Od 1657 r. miasto należało do Brandenburgii, a od 1701 r. do Królestwa Prus. W XVIII w. działała szkoła o wysokim poziomie nauczania języka polskiego. Na przełomie XVIII – XIX w. tworzył pastor J. W. Alexius (poezja ludowa w języku polskim). W latach 1807 i 1812 stacjonowały tu wojska napoleońskie oraz współdziałające z nimi oddziały polskie pod dowództwem gen. Zajączka. W XVIII i XIX w. Nidzica była jednym z głównych ośrodków kaflarstwa mazurskiego (na wielu wyrobach polskie napisy). W czasie I wojny światowej miasto zostało poważnie zrujnowane w wyniku działań armii rosyjskiej dowodzonej przez gen. Samsonowa. Nieopodal Nidzicy w pobliżu wsi o obecnej nazwie Stębark rozegrała się jedna z większych bitew z tego okresu na terenie Mazur, znana jako bitwa pod Tannenbergiem lub pierwsza bitwa mazurska. Armia niemiecka pod dowództwem gen. Hindenburga rozgromiła wtedy armię rosyjską, zabijając ok. 50000 żołnierzy, a 90000 biorąc do niewoli. We wrześniu 1939 r. stąd nastąpiło natarcie wojsk niemieckich na polską tzw. pozycję mławską. Miasto w pierwszych dniach wojny obronnej w 1939 r. było bombardowane przez lotników polskich z 41 eskadry 4 Pomorskiego Pułku Lotniczego. W 1945 Nidzica została w 70% zniszczona – po wojnie odbudowana. Po II wojnie światowej wróciła do Polski.
Zamek krzyżacki wzniesiony w latach 1381-1400, przebudowywany w XVIII i XIX w., gotycki, murowany z cegły. Cztero-skrzydłowy, z prostokątnym dziedzińcem i dwiema wieżami. W zach. skrzydle zamku usytuowano kaplicę z dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym i refektarz, w których zachowały się częściowo malowidła gotyckie z XV w. W pobliżu zabudowania przedzamcza z XVI w., przebudowywane. Obecnie w zamku znajdują się placówki kulturalne i dom wycieczkowy. Na zach. od zamku fragmenty obwarowań miejskich i pomnik króla Władysława Jagiełły wykonany wg proj. A. Samulowskiego.
Kościół par. pw. św. Wojciecha, usytuowany na wsch. od zamku, wzniesiony w XIV w., przebudowywany po 1818 r. oraz w 1924 r. Gotycki o cechach neorenesansu.
Ratusz z XIV w., gruntownie przebudowany w XIX w., murowany i tynkowany, późnoklasycystyczny.
„Klasztorek”, z XIV w., służący później jako spichlerz, gruntownie przebudowany w XIX w.
Pomnik lotników polskich walczących nad Nidzicą we wrześniu 1939 r. (przed dworcem PKP), odsłonięty w 1967 r., wykonany wg proj. Huberta Maciejczyka.
Na cmentarzu pomnik z 1968 r. (proj. Wiesława Kaczmarka) i mogiły 11 ułanów polskich poległych we wrześniu 1939 r. w czasie wypadu poza granice Polski (w okolice Janowa).