ZARYS DZIEJÓW
Mazowsze to kraina historyczna położona w dorzeczu środkowej Wisły oraz jej dopływu Narwi, leżąca obecnie w centralnej Polsce. We wczesnym średniowieczu zamieszkane było przez plemię Mazowszan. Osadnicy zajęli ziemie głównie na prawym brzegu Wisły w okolicach dzisiejszego Płocka, wzdłuż większych rzek oraz w okolicach Mławy. Później nastąpił rozwój osadnictwa, które stopniowo obejmowało coraz większe obszary: część Kujaw, ziemię dobrzyńską oraz ziemie położone na wsch. i płd. od dotychczasowych. Terytorium to zostało włączone do monarchii piastowskiej zapewne za czasów Mieszka I. Jego nazwa pojawiła się w dokumentach dopiero w 1041 r. Mazowsze weszło w skład dwóch diecezji: poznańskiej (część płd.-zach.) i płockiej (pozostały obszar). W 1 poł. XI w. książę Masław (Miecław) próbował stworzyć na części terytorium Mazowsza własne państwo ze stolicą w Płocku. W latach 1138-1526 Mazowsze było księstwem dzielnicowym rządzonym przez książąt mazowieckich, przy czym od poł. XIV w. jednocześnie było lennem Korony. Od poł. XIII w. Księstwo Mazowieckie ulegało dalszym podziałom. Za panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego stolica Mazowsza – Płock – pełniła faktycznie funkcję stolicy państwa polskiego. Od czasu panowania księcia Konrada I Księstwo Mazowieckie stało się dzielnicą niezależną. Mazowsze było niszczone przez najeżdżających je Prusów, Jaćwingów, Litwinów i Krzyżaków. Dlatego było dzielnicą rozwijającą się z opóźnieniem w stosunku do innych ziem polskich.
Cechą charakterystyczną dla społeczeństwa Mazowsza była stosunkowo duża liczba drobnej szlachty (sięgająca 20% ogółu ludności). W XIV-XVI w. miała miejsce ożywiona kolonizacja terenów słabo zamieszkanych zwłaszcza w płn. i płn.-wsch. części Mazowsza przez Mazowszan z pozostałych jego części. Przesiedlenia skierowane były także na tereny pozamazowieckie, jak Mazury, Podlasie, woj. łęczyckie, Litwę i Ruś. Bezpotomna śmierć kolejnych władców Mazowsza spowodowała włączenie jego części (ziem) w granice Korony. W 1462 r. wcielone zostały ziemia gostynińska i rawska, w 1476 r. ziemia sochaczewska, w 1495 r. ziemia płocka, a w 1529 r. (3 lata po śmierci ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza III) – jako ostatnia – ziemia warszawska i czerska. Bezpośrednio po inkorporacji utworzone z byłych ziem księstwa województwa: mazowieckie, płockie i rawskie przeżywały okres rozkwitu gospodarczego. Stosunkowo słabo rozwinięte były miasta, z wyjątkiem ośrodków położonych przy tradycyjnych szlakach handlowych. Do największych należały wówczas Warszawa, Płock, Łomża, Pułtusk i Ciechanów. Do 1540 r. Mazowsze miało własny sejm (przekształcony później w sejmik generalny), a do 1570 odrębne prawo. Po unii lubelskiej w 1569 r., centralne położenie Mazowsza w Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprawiło, że jego główny ośrodek – Warszawa – zaczął pełnić funkcję stolicy. Miały miejsce tu sejmy polsko–litewskie, od 1573 r. odbywały się elekcje królów, a w 1596 r. przeniósł się tu dwór królewski. Od poł. XVII w. nastąpił regres gospodarczy Mazowsza spowodowany wojnami.
W wyniku rozbiorów Mazowsze zostało podzielone pomiędzy Prusy i Austrię. W latach 1806-13 przez region przechodziły kilkakrotnie wojska napoleońskie. Doszło do dużych bitew. W 1807 r. Mazowsze weszło w skład Księstwa Warszawskiego (część płd.-wsch. od 1809 r.). Po 1815 r. znalazło się w Królestwie Polskim. W 1831 r. na terenie Mazowsza miało miejsce wiele ważnych bitew wojny polsko-rosyjskiej, która wybuchła w następstwie powstania listopadowego. Po klęsce powstania listopadowego car ograniczył autonomię Królestwa Polskiego. W latach 1863-64 na Mazowszu rozegrało się wiele bitew i potyczek w czasie powstania styczniowego. W 1864 r. po klęsce powstania nastąpiły represje i likwidacja odrębności Królestwa Polskiego. W 1866 r. Mazowsze pod względem administracyjnym znalazło się w nowo utworzonych guberniach: łomżyńskiej, płockiej i warszawskiej. Druga poł. XIX w. to okres rozwoju gospodarczego. Budowane i modernizowane były drogi, powstawały szlaki kolejowe i liczne zakłady przemysłowe. Ożywiło się także rolnictwo, m.in. w związku z wprowadzeniem uprawy i przetwórstwa przemysłowego buraków cukrowych. W końcu XIX i na pocz. XX w. pojawił się nowy rodzaj usług oferowanych w regionie – usługi letniskowe. Ośrodki, które znalazły się wtedy z dala od szlaków komunikacyjnych, poczęły chylić się ku upadkowi.
W czasie I wojny światowej Mazowsze było miejscem wielu bitew, długotrwałych walk pozycyjnych, użyto również miejscami na znaczną skalę broni chemicznej.
W 1918 r. Mazowsze weszło w skład niepodległego państwa polskiego. Pod względem administracyjnym znalazło się w województwie warszawskim oraz częściowo w białostockim i lubelskim. Do wyjątkowo zaciętych walk, w dużym stopniu z użyciem oddziałów ochotniczych, doszło w czasie wojny polsko-bolszewic-kiej w 1920 r. Okres międzywojenny wykorzystany został do budowy licznych zakładów przemysłowych (głównie w regionie podwarszawskim) i rozwoju ośrodków miejskich.
W czasie wojny obronnej we wrześniu 1939 r. zacięte walki na Mazowszu miały miejsce na płn. – w okolicach Mławy, Różana, nad Bzurą, w Puszczy Kampinoskiej i wokół Warszawy. Najdłużej broniły się Warszawa (do 28 września) i Modlin (do 29 września). Po klęsce wrześniowej Mazowsze zostało podzielone: część płn.-zach. została przyłączona do III Rzeszy, część płd. do Generalnej Guberni. Hitlerowcy w tym czasie dokonali wielu mordów, aresztowań, kierowali do pracy przymusowej i obozów koncentracyjnych. Szczególnie bezwzględnie i okrutnie obeszli się z ludnością żydowską. W początkowym okresie Żydów umieszczano w specjalnie tworzonych gettach, a następnie w obozach zagłady. W ten sposób wymordowano prawie całą ludność żydowską. Na całym Mazowszu w okresie okupacji aktywnie działały oddziały partyzanckie. W latach 1944-45 miały tutaj miejsce zacięte walki wojsk radzieckich i polskich z niemieckimi. Po zakończeniu wojny część oddziałów partyzanckich nie złożyła broni.
Do 1956 r. na Mazowszu trwał proces odbudowy ze zniszczeń wojennych oraz likwidacja wszelkich ugrupowań nieprzychylnych ówczesnej władzy. Kolejne lata to budowa zwłaszcza w miastach dużych zakładów przemysłowych, a na wsiach powstawanie dużych gospodarstw rolnych. Po 1968 r. część zakładów przemysłowych została w ramach deglomeracji stołecznego przemysłu podzielona na mniejsze jednostki i przeniesiona do mniejszych ośrodków. Do 1975 r. Mazowsze wchodziło w skład województw: warszawskiego, łódzkiego i białostockiego. W wyniku nowego podziału administracyjnego na terenie Mazowsza utworzono województwa: stołeczne warszawskie, ciechanowskie, ostrołęckie, płockie i łomżyńskie. Część ziem historycznego Mazowsza została włączona do innych, ościennych w stosunku do wymienionych województw.
W latach dziewięćdziesiątych XX w. na terenie Mazowsza po przejęciu władzy przez nowe siły i wprowadzeniu istotnych zmian ustrojowych nastąpił spadek produkcji przemysłowej, upadek państwowych gospodarstw rolnych, kryzys w budownictwie mieszkaniowym (budynki wielomieszkaniowe), pojawiło się bezrobocie. Nastąpiło jednak ożywienie w handlu, zwłaszcza w dużych ośrodkach miejskich, rozwój telekomunikacji, budownictwa specjalistycznego (biurowce, hotele, banki, gigantyczne obiekty handlowe) oraz budownictwa jednorodzinnego (zwłaszcza grupowanego w luksusowych osiedlach).
Mazowsze w granicach historycznych
