Ukształtowanie powierzchni, krainy geograficzne

Prezentowane w przewodniku trasy pod względem fizjograficznym (wg podziału Polski na mezoregiony dokonanego przez geografa prof. Jerzego Kondrackiego) przebiegają na ogół przez obszary nizin środkowych i wschodnich. Wyjątkami są okolice Gostynina (należące do pojezierzy wielkopolskich) i okolice Lidzbarku i Górzna (należące do pojezierzy pomorskich). Rzeźba terenu na ogół jest płaska lub lekko falista. Ukształtowana została w przeważającej części przez zlodowacenie środkowopolskie, a jedynie na płn. i płn.-zach. skraju opisywanego terenu przez zlodowacenie bałtyckie. Bardziej urozmaicony jest krajobraz Wzniesień Mławskich, płn. części Równiny Kutnowskiej, Pojezierza Dobrzyńskiego i Garbu Lubawskiego. Doliny i pradoliny rzek przecinających poszczególne mezoregiony są na ogół głęboko wcięte i tworzą nierzadko strome skarpy poprzecinane wąwozami erozyjnymi. Stosunkowo liczne są wydmy piaszczyste utworzone z piasków sandrowych (na równinach i wysoczyznach) i rzecznych (w dolinach i pradolinach rzek), w znacznej mierze zalesione. Tworzą one nieraz większe kompleksy i wały (grzędy) z połączonych ze sobą ramion wydm parabolicznych. Najliczniej wydmy występują na terenie Kotliny Warszawskiej, Doliny Środkowej Wisły, Równiny Raciąskiej, Równiny Kurpiowskiej, Doliny Dolnej Narwi i Doliny Dolnego Bugu. Na równinach i wysoczyznach zachowało się wiele form perygla-cjalnych: równin, starych moren, kemów i ozów. Do najciekawszych ozów należą: oz dębski koło Mławy, Wzgórza Dybanki i oz łącko-zdworski (obydwa w okolicach Gostynina). Ze względu na niejednolity pod względem geomorfologicznym krajobraz Mazowsze zostało podzielone na mezoregiony geograficzne. Poniżej w porządku alfabetycznym przedstawiamy ciekawsze mezoregiony.

Dolina Dolnego Bugu zajmuje wąski, kilkukilometrowej szerokości obszar wzdłuż rzeki na odcinku od Małkini Górnej do jej ujścia do Narwi. Obejmuje taras zalewowy z licznymi starorzeczami.

Dolina Dolnej Narwi położona jest w obrębie Niziny Północno-mazowieckiej i obejmuje tereny wzdłuż Narwi od Nowogrodu do ujścia rzeki Bug. Od południa ograniczona jest stosunkowo wysokimi zboczami Międzyrzecza Łomżyńskiego, a od północy Wysoczyzny Kolneńskiej. Występuje tu szereg południkowych i równoleżnikowych odcinków doliny połączonych zakolami, co jest zapewne następstwem naturalnego skierowania wód rzeki do nie istniejących już jezior polodowcowych.

Garb Lubawski znajduje się na pograniczu dawnych woj. ciechanowskiego oraz toruńskiego i olsztyńskiego i tylko częściowo wchodzi w skład regionu opisywanego w przewodniku. Ma ciekawą rzeźbę terenu ukształtowaną przez styk dwóch płatów lodowca – zlodowacenia bałtyckiego. Stanowi łuk wzniesień o maksymalnej wysokości 312 m n.p.m. (poza granicami historycznego Mazowsza) i wysokościach względnych wynoszących ponad 100 m. Wzniesienia te na ogół porośnięte są lasem. W płd. części Ciarbu Lubawskiego znajduje się kilka stosunkowo głębokich (do 35 m) jezior, głównie rynnowych.

Kotlina Płocka zajmuje obszar wzdłuż Wisły na odcinku od Dobrzykowa do Włocławka. Składa się z dwóch mikroregionów: tarasu zalewowego, na terenie którego utworzony został zbiornik retencyjny, zwany Jeziorem Włocławskim, oraz piaszczystego tarasu, zwanego Pojezierzem Gostynińskim, znajdującego się na lewym brzegu Wisły, urozmaiconego formami polodowcowymi i wydmami (występującymi osobno i tworzącymi wały). Na pojezierzu występują 63 jeziora polodowcowe, a jego obszar pokryty jest w znacznej mierze lasami.

Kotlina Warszawska obejmuje obszar u zbiegu dolin Wisły, Narwi i Bugu oraz Bzury. Ukształtowana została przez wody powstałe z topniejącego lodowca bałtyckiego. Ma ułożone równoleżnikowo obszary zalewowe (wzdłuż rzek), bagienne (pozostałość starorzeczy Wisły) i wydmowe. Liczne wydmy osiągają nierzadko znaczne, dochodzące do 30 m wysokości względne, często łączą się ze sobą ramionami tworząc wały wydmowe. Znaczną część kotliny porastają lasy (Puszcza Kampinoska).

Międzyrzecze Łomżyńskie jest wysoczyzną morenową o trójkątnym kształcie, zajmującą obszar pomiędzy dolinami Dolnego Bugu i Dolnej Narwi oraz południkowo ułożonymi morenami Czerwonego Boru. Najwyższą kulminacją wysoczyzny jest Dębowa Góra na terenie Czerwonego Boru (227 m n.p.m.). Wysoczyznę przecinają lewe dopływy Narwi – Orz i Ruż. Wsch. i płd. część mezoregionu porastają zwarte kompleksy leśne.

Pojezierze Dobrzyńskie zajmuje obszar na pograniczu dawnych woj. płockiego i włocławskiego i tylko częściowo wchodzi w skład obszaru opisanego w przewodniku. Ciekawa rzeźba terenu ukształtowana została głównie przez zlodowacenia środkowopolskie i bałtyckie. W krajobrazie charakterystyczne są elementy peryglacjalne, takie jak wzgórza morenowe i kemowe, drumliny i ozy. Znajduje się tu ok. 130 jezior o powierzchni ponad 1 ha. Wysokość bezwzględna osiąga 100-161 m n.p.m. Zachodni skraj pojezierza stanowi stroma skarpa o wysokości względnej do 80 m.

Równina Garwolińska położona jest pomiędzy Doliną Środkowej Wisły a Wysoczyznami Kałuszyńską i Żelechowską. Tylko płn.-zach. część znajduje się na terenie objętym przewodnikiem. Od płn. ogranicza ją Równina Wołomińska, a od płd. Równina Łukowska. Jest to równina denudacyjna o podłożu piaszczysto–gliniastym, lekko obniżająca się w kierunku północnym. Przecięta jest wąskimi dolinami Świdra i Wilgi – prawych dopływów Wisły. Porastają ją znaczne kompleksy leśne.

Równina Kurpiowska jest równiną sandrową. Poprzecinana jest rzekami Orzycem, Omulwią i Rozogą. Pomiędzy dolinami rzek utworzyły się dosyć liczne wydmy dochodzące do 20 m wysokości względnej. W okolicach wsi Karaska znajduje się rozległe złoże torfu. Równina na znacznej powierzchni porośnięta jest lasem (Puszcza Zielona).

Równina Łowicko-Błońska znajduje się na płd. od Kotliny Warszawskiej i tylko częściowo jest opisana w niniejszym przewodniku. Poprzecinana jest rzekami Rawką, Pisą i Utratą dopływami Bzury, wypływającymi z wzniesień południowego Mazowsza. Równina jest prawie płaska, urozmaicona jedynie dolinami rzek. W zasadzie pozbawiona jest większych kompleksów leśnych (na obszarze objętym przewodnikiem). Wykorzystywana jest rolniczo do uprawy warzyw oraz krzewów i drzew owocowych.

Równina Raciąska ukształtowana została przez wody powstałe z topnienia zlodowacenia bałtyckiego, które wzdłuż płn.-zach. granicy tego mezoregionu miało kres swego zasięgu. Kierunek odpływu wód glacjofluwialnych jest zgodny z kierunkiem biegu głównych rzek równiny – Wkry (od Lubowidza do jej ujścia) i Raciążnicy (dopływu Wkry). Miejscami występują piaski, które tworzą wydmy.

Równina Urszulewska zajmuje obszar na pograniczu dawnych woj. płockiego, ciechanowskiego, włocławskiego i toruńskiego i tylko częściowo wchodzi w skład obszaru opisanego w przewodniku. Ukształtowana została przez fazę poznańską zlodowacenia bałtyckiego i ma formę równiny sandrowej. Na jej terenie w zagłębieniach znajduje się kilkanaście jezior, z których największymi są Urszulewskie i Lidzbarskie Wielkie. Znaczna część mezoregionu porośnięta jest lasem.

Równina Warszawska położona jest na zach. od Wisły i na płn. od Pilicy. Od płn. zach. graniczy z Równiną Łowicko-Błońską. Ma słabo urozmaiconą powierzchnię przeciętą dolinami rzeki Jeziorki i jej dopływu Zielonej. Najwyższa kulminacja – 113 m n.p.m. znajduje się na terenie śródmieścia Warszawy. Część mezoregionu pokrywa zabudowa miejska. Pozostałe obszary porośnięte są sporymi kompleksami leśnymi.

Równina Wołomińska położona jest na płd. od Doliny Dolnego liugu i na wsch. od Kotliny Warszawskiej. Równina jest mało urozmaicona i wznosi się w kierunku płd.-wsch. Poprzecinana jest płytkimi na ogół dolinami rzek – dopływów Bugu: Czarnej, Rządzy, Osownicy i Liwca. W zach. części występują iły wstęgowe wykorzystywane przez liczne cegielnie.

Wysoczyzna Ciechanowska znajduje się w centralnej i płd. części dawnego woj. ciechanowskiego oraz w zach. części dawnego woj. ostrołęckiego. Pojedyncze kulminacje występują w okolicach Płońska i Nasielska w postaci wzgórz morenowych i kemów o wysokości do 157 m n.p.m. Teren w zasadzie pozbawiony jest większych kompleksów leśnych i wykorzystywany jest rolniczo.

Wysoczyzna Płońska jest w zasadzie bezleśną równiną morenową, na której od płd. i wsch. znajdują się, miejscami dość liczne, wzgórza morenowe i kemy. Kulminacje osiągają wysokość do 163 m n.p.m.

Wzniesienia Mławskie znajdują się w płn. części dawnego woj. ciechanowskiego i płn.-zach. części dawnego woj. ostrołęckiego. Stanowią zespół wzgórz morenowych i kemów ukształtowanych bezpośrednio poza granicą zlodowacenia bałtyckiego. Kulminacje osiągają do 236,3 m n.p.m. (Dębowe Góry). Swój początek bierze tu rzeka Orzyc (dopływ Narwi).