RACIĄŻ

Miasto położone na Równinie Raciąskiej, nad Raciążnicą (prawym dopływem Wkry) i jej dopływem Karśnicą. Ok. 4900 mieszk. Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej. Ośrodek przemysłu spożywczego (mleczarnia – uruchomiona w 1974 r., wówczas największa w Polsce przetwórnia mleka; zakłady młynarskie).

Wzmiankowany jako siedziba kasztelanii w 1065 r. w tzw. falsyfikacie mogileńskim W 1404 r. odbył tu się zjazd, na którym król Władysław Jagiełło zawarł z Krzyżakami układ, na podstawie którego ziemia dobrzyńska powróciła do Korony. W 1425 r. Raciąż – wówczas osada targowa – otrzymał prawa miejskie chełmińskie. Początkowo miasto stanowiło własność książąt mazowieckich, a po przyłączeniu księstwa płockiego do Korony przeszło w ręce królewskie. W XV w. siedziba powiatu, sejmu ziemskiego i miejsce sejmików. W 1512 r. Raciąż drogą zamiany stał się własnością biskupów płockich (król Zygmunt I Stary otrzymał w zamian dobra kockie). Rozkwit w XVI w. jako ośrodka rzemiosła (garncarstwo, młynarstwo). Zniszczone w czasie wojen szwedzkich. Od 1795 r. w zaborze pruskim. W latach 1807-15 w Księstwie Warszawskim. W latach 1815-1918 w składzie Królestwie Polskim. W 2 poł. XIX w. rozwój drobnego przemysłu spowodował lekkie ożywienie gospodarcze. W 1869 r. utrata praw miejskich. Raciąż liczył wtedy ponad 4500 mieszkańców. W 1922 r. przywrócenie praw miejskich. W 1924 r. nastąpiło uruchomienie normalnotorowej linii kolejowej z Sierpca do Nasielska przez Raciąż. Powstała ona z przebudowy linii wąskotorowej zbudowanej przez Niemców w czasie I wojny światowej. W 1938 r. Raciąż liczył 5300 mieszkańców. W czasie II wojny światowej Niemcy zgładzili 1600 miejscowych Żydów.

Grodzisko „Wodna Góra” położone przy ujściu Karśnicy do Raciążnicy, na płn. zach. od miasta. Datowane na X-XII w. W czasie prac badawczych w latach sześćdziesiątych XX w. natrafiono na szczątki fortyfikacji drewniano-ziemnych. Wały ziemne wzmocnione były konstrukcją z dębowych bali w obudowie kamiennej.

Czytelne założenie urbanizacyjne z trapezowym rynkiem. Obecny kościół par. pw. Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Wojciecha Biskupa zbudowany został w latach 1876-86 wg projektu Józefa Górskiego. Parafia erygowana tu była już w XII wieku. Neogotycki, murowany z cegły, trójnawowy, fasada dwuwieżowa. Polichromia wnętrza wykonana w 1886 roku przez Czesława Czarneckiego. Część wyposażenia jest w stylu barokowym (XVIII wieku) i pochodzi z poprzedniego kościoła. W kaplicy ołtarz z wykonanym w XIX wieku, obrazem przedstawiającym Matkę Boską z Dzieciątkiem. Na obraz nałożona jest barokowa srebrna sukienka. W jego sąsiedztwie są 2 wota pochodzące z XVIII wieku. W neogotyckim ołtarzu głównym 3 obrazy wykonane przez Józefa Buchbindera, z końca XIX wieku (Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny; święta Dorota; święty Wojciech Biskup). W przedsionku kościoła epitafium pułkownika. Gracjana Druckiego-Lubeckiego, dowódcy 4 Pułku Szaserów, poległego 23 lipca 1831 r. Na cmentarzu kościelnym nagrobki żeliwne z 2 połowy XIX wieku. W pobliżu kościoła figura Matki Boskiej, na jej postumencie tablica pamiątkowa poświęcona ofiarom II wojny światowej.

Synagoga żydowska (ul. Kilińskiego). Po II wojnie światowej przebudowana na szkołę.

Na cmentarzu parafialnym grób kilku żołnierzy polskich poległych 4-5 września 1939 r.

Cmentarz żydowski, zaniedbany.