Płońsk

Miasto na Wysoczyźnie Płońskiej, nad Płonką (prawym dopływem Wkry). Ośrodek przemysłu przetwórczego (zakłady Hortex, młyn zbożowy), motoryzacyjnego (montownia fordów), poligraficznego (Elanders), spożywczego (fabryka pieczywa cukierniczego – PepsiCo Wedel SA ). Ok. 22900 mieszk. Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej. Od 1999 r. miasto powiatowe. Okolice Płońska słyną z upraw krzewów owocowych – zwłaszcza malin, truskawek i czarnych porzeczek. W mieście działa Płońskie Towarzystwo Kultury.

Gród wzmiankowany w 1155 r. w przywileju księcia Bolesława Kędzierzawego dla opactwa benedyktynów w Mogilnie. W roku 1385 oddany został pod zastaw Krzyżakom. Król Władysław Jagiełło wykupił go w 1397 r. Prawa miejskie od ok. 1400 r. z nadania księcia mazowieckiego Siemowita IV. Rozkwit w XV i XVI w. Wtedy rozwój rzemiosła (szewstwo i piwowarstwo) i handlu (zwłaszcza końmi i bydłem). W 1527 r. nastąpiło rozszerzenie przywilejów przez nadanie przez króla Zygmunta I Starego praw chełmińskich. Od 1656 r., po zniszczeniach wojennych, okres regresu. W XVII i XVIII w. Płońsk cieszył się złą sławą jako miejsce tzw. polowań na czarownice i procesów kobiet oskarżanych o czary. W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. w pobliżu miasta doszło do potyczki oddziału pod dowództwem ppłk. Paszyca z oddziałem Kozaków. W czasie powstania styczniowego 23-24 stycznia 1863 r. miasto zaatakował oddział powstańczy pod dowództwem Grotusa i rozbroił rotę piechoty carskiej. W 1867 r. miasto zostało wydzielone z powiatu płockiego i utworzony został nowy powiat płoński. W końcu XIX w. nastąpiło lekkie ożywienie gospodarcze (uruchomienie fabryki maszyn i narzędzi rolniczych, browaru, cegielni, olejami, fabryki octu i miodu pitnego) i rozwój rzemiosła (szewstwo, bednarstwo i garncarstwo). Miasto liczyło wówczas ok. 8000 mieszk. W czasie wojny polsko-bolszewickiej pomiędzy Płońskiem a Raciążem 14-16 sierpnia 1920 r. miały miejsce walki polskiej 18 DP i 8 brygady jazdy z bolszewicką IV armią. W 1924 r. poprowadzono przez Płońsk linię kolejową Nasielsk-Sierpc, co przyczyniło się do lekkiego ożywienia miasta. W pocz.1939 r. miasto liczyło blisko 11000 mieszk. W czasie II wojny światowej zostało włączone w skład III Rzeszy. Na początku okupacji niemieckiej Żydów z Płońska masowo kierowano do obozu pracy w Nosarzewie. W maju 1940 r. w mieście, wzdłuż ul. Warszawskiej (tamże pomnik), utworzono getto dla ok. 10000 Żydów z Płońska i okolic. W listopadzie i grudniu 1942 r. zostało one zlikwidowane, a Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W styczniu 1945 r. hitlerowcy tuż przed swoją ucieczką z miasta zamordowali 73 więzionych tu żołnierzy podziemia (pomnik na terenie kolejowym przy ul. Płockiej). W okresie powojennym nastąpił znaczny rozwój przemysłu, dzielnicę przemysłową zlokalizowano przy szosie do Bydgoszczy. W Płońsku żył i pracował Jan Walery Jęd-rzejewicz (1835-87), lekarz i astronom, autor podręcznika „Kosmografia” wydanego w 1886 r. Prowadził tu obserwatorium astronomiczno-meteoro-logiczne. Zajmował się kometami i tzw. podwójnymi gwiazdami. Był pionierem w Polsce w zakresie spektroskopii astronomicznej. Światowy rozgłos przyniosły mu artykuły z zakresu astronomii publikowane w zagranicznych czasopismach. Kontynuatorem jego zainteresowań meteorologią był inny płoński lekarz społecznik, prowadzący po śmierci Jędrzejewicza stację meteorologiczną – Leon Rutkowski (1862-1917). Prowadził badania naukowe z dziedziny antropologii, współpracował z Polską Akademią Umiejętności i położył duże zasługi dla ruchu spółdzielczego. Z Płońska pochodził też Dawid Ben Gurion (właśc. Dawid Gruen, 1886-1973) – późniejszy premier Izraela.

Grodzisko wczesnośredniowieczne zwane Łysą Górą lub Szwedzką Górą, przy ul. 19 Stycznia, z XI-XIII w., na którym powstał później gród książęcy na wzgórzu nad Płonką, zapewne z drewnianym zamkiem zastąpionym ok. 1400 zamkiem murowanym zniszczonym w 1656 r. (ul. 19 Stycznia).