DZIAŁDOWO – 1. Zamek krzyżacki 2. Ratusz 3. Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego 4. Synagoga 5. Pomnik i mogiły rozstrzelanych Polaków 6. Pomnik na terenie obozu pracy założonego przez hitlerowców

Miasto na płd. krańcu Garbu Lubawskiego, nad rzeką Działdówką (nazwa górnego biegu Wkry). Ok. 21 000 mieszk. Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej. Od 1999 r. miasto powiatowe. Ośrodek przemysłowy (huta szkła specjalizująca się w produkcji butelek, zakłady spożywcze, meblarskie, drukarnia). Węzeł kolejowy i drogowy. Aktywną działalność prowadzi tu Towarzystwo Miłośników Ziemi Działdowskiej.
We wczesnym średniowieczu istniał tu gród plemienia pruskiego Sasinów. W jego miejscu w 1306 r. powstał zamek krzyżacki, a w sąsiedztwie osada
o nazwie Soldau (Soldow). Administratorem terenu był krzyżacki wójt, zwany prokuratorem. Prawa miejskie zostały nadane w 1344 r. przez mistrza krzyżackiego Ludolfa Kóniga. W końcu XIV w. pojawiła się nazwa Działdowo. W latach 1376 i 1409 miasto zostało zdobyte i spalone przez Litwinów. 13 lipca 1410 r. zamek krzyżacki zajęły wojska polsko-litewsko-ruskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły w czasie jego wyprawy przeciw Krzyżakom. W 1414 r. zamek został ponownie zdobyty przez wojsko polskie. Później Działdowo otrzymał książę mazowiecki Siemowit. W 1460 r. miasto zajęli Krzyżacy. Po ustaleniu pokoju toruńskiego w 1466 r. miasto ponownie przeszło w ręce Krzyżaków. W 1656 r. w Działdowie kwaterował król szwedzki Karol X Gustaw. Następnie miasto zostało zniszczone i ograbione przez Tatarów z oddziału subchana Ghazi-agi wspierającego armię litewską dowodzoną przez hetmana polnego Wincentego Aleksandra Gosiewskiego. W XVI-XVII w. rozwój handlu i rzemiosła. W okresie zaborów silny ośrodek podtrzymywania postaw patriotycznych. W 1920 r. na mocy traktatu wersalskiego miasto powróciło do Polski. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w sierpniu 1920 r. w Działdowie stacjonowało zgrupowanie wojsk polskich pod dowództwem gen. Habichta. 18 sierpnia 1920 r. do miasta wkroczyła nieprzyjacielska 12 dywizja wchodząca w skład IV armii. W okresie międzywojennym prężny ośrodek kultury Mazurów. Działało Towarzystwo Przyjaciół Mazur, Mazurski Dom Ludowy, wydawana była „Gazeta Mazurska” (1922—23). W 1927 otworzono Muzeum Mazurskie. Podczas 11 wojny światowej hitlerowcy włączyli miasto do Prus Wschodnich i utworzyli tu obóz jeniecki, a następnie obóz przejściowy dla wysiedlanej ludności polskiej, przekształcony wkrótce w obóz zagłady. Zamordowano tu ok. 3000 osób, głównie przedstawicieli inteligencji, zwłoki zakopywano potajemnie w okolicznych lasach.

Zamek krzyżacki wzniesiony z cegły na rzucie kwadratu, posiadający dawniej także trzykondygnacyjny budynek mieszkalny i dwie wieże. Wielokrotnie niszczony, w XVI i XVII w. częściowo rozebrany. Zachowane jedno skrzydło z renesansową kaplicą o sklepieniu krzyżowym. W zamku trwają prace zabezpieczające i adaptacyjne na ośrodek kultury.

Układ urbanistyczny z czasów założenia miasta. W rynku ratusz murowany i tynkowany, zbudowany w 1796 r., przebudowany w 1922 r.

Kościół rzymskokatolicki par. pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, w latach 1525-1981 ewangelicki, pierwotnie gotycki, przebudowany w 1794 r. i po II wojnie światowej.

Synagoga żydowska, obecnie kino (ul. Jagiełły).

Na cmentarzu par. pomnik i 11 mogił zbiorowych ok. 15 000 Polaków rozstrzelanych w latach 1939-42 w pobliżu Działdowa. Pomnik na terenie obozu pracy założonego przez hitlerowców w okresie II wojny światowej w budynkach dawnych koszar 32 pp. Przez obóz przewinęło się ponad 20000 osób, z których ok. 3000 zginęło.

3 km na wsch. – Malinowo. Wieś nad Kanałem Młyńskim. Wcześniejsza nazwa Amałienhof. Zespół parkowo-pałacowy z XIX w.

4 km na płn. wsch. – Komorniki. W lesie pod Komornikami w latach 1940-42 hitlerowcy wymordowali kilkanaście tysięcy osób: Polaków i Żydów. Po wojnie szczątki ofiar ekshumowano i przeniesiono do zbiorowych mogił na urządzony w Komornikach cmentarz ofiar wojny. Na cmentarzu okazały pomnik w kształcie otwartej dłoni.

3 km na płd. zach. – Księży Dwór. Wieś. Dawniej znana pod nazwą Niederhof Duży zespół pałacowo-parkowy, w skład którego wchodzą: pałac, dwór, bażanciarnia, magazyn zbożowy, stodoła, owczarnia, dwie obory, kuźnia, gorzelnia i czworaki.

W odległości 1 km na płd. zach. od wsi grodzisko wczesnośredniowieczne stożkowate o wysokości 10 m.