ARCHITEKTURA I SZTUKA
Najstarszymi zabytkami zachowanymi na terenie północnego Mazowsza i terenów przyległych są: romański kościół w Czerwińsku, rozplanowana w stylu romańskim, znacznie przebudowana katedra rzymskokatolicka w Płocku i późnoromański kościół w Rokiciu. Kościół w Czerwińsku zachował poza ogólną kompozycją architektoniczną także wiele detali romańskich: portal, okna, absydy, kolumny i zespół fresków. Kościół w Rokiciu należy do nielicznych budowli późnoromańskich murowanych z cegły. Na Mazowszu zachowało się wiele obiektów gotyckich. Powstały one głównie pod wpływem architektury pomorskiej, ale w odróżnieniu od niej nie posiadają tak strzelistych form i mają mniej dekoracyjnych detali. W związku z tym, że gotyk dotarł na Mazowsze stosunkowo późno – przetrwał niekiedy do początków XVIII w., współistniejąc z renesansem. Gotyckie i gotycko-renesansowe obiekty to zamki w Płocku, Ciechanowie, Czersku, Sochaczewie, mury obronne w Warszawie, wieża ratuszowa w Pułtusku, liczne murowane kościoły, m.in. w Brochowie, Broku, Łęgu-Probostwie, Serocku, Kłeczkowie, Przasnyszu, Zakroczymiu i Ciechanowie. Najpóźniejszym przykładem gotyku na Mazowszu jest powstała w XVIII w. dzwonnica w Myszyńcu. Niewątpliwie oryginalnymi rozwiązaniami są kościoły obronne (Brochów, Kleczkowo), otoczone murami mającymi we wnętrzu korytarze łączące miejsca strategiczne, np. wieże, wyposażone w kominki z paleniskami umożliwiającymi gotowanie strawy broniącym się w jego murach. Wśród form gotyckich wyróżniają się bardzo rzadkie sklepienia kryształowe (Szreńsk, Kleczkowo, Błonie, Warszawa – klasztor Bernardynów), żebrowania, freski, np. przedstawiający Pietę w kościele w Czerwińsku. Na uwagę zasługują częściowo odsłonięte malowidła w kościołach w Pułtusku, Piasecznie i Błoniu. Wiele ze wspomnianych zabytków zostało poważnie przebudowanych, a po zniszczeniach w znacznym stopniu zrekonstruowanych. Najcenniejsze dzieła stylu gotyckiego w dziedzinie rzeźby i malarstwa znajdują się w placówkach muzealnych zwłaszcza w Warszawie (Muzeum Narodowe) i Płocku (Muzeum Diecezjalne).
Sztuka renesansu nie zaowocowała w zasadzie samodzielnymi obiektami czystymi stylowo. Niewątpliwie najlepszymi przykładami są: kaplica biskupa Noskowskiego przy bazylice w Pułtusku, kaplica św. Marii Magdaleny w Pułtusku, dolna kondygnacja pałacu w Chrzęstnem i ruiny zamku w Broku. Zachowało się wiele przykładów renesansowej sztuki sepulkralnej, m.in. w kościołach w Pułtusku, Kobylnikach, Drobinie, Karczewie, Zakro-czymiu, Płocku, Makowie Mazowieckim.
Przetrwały również zabytki barokowe. Wśród rezydencji wyróżniają się pałace w Otwocku Wielkim, Warszawie (Wilanów), wśród kościołów do najcenniejszych należą murowane kościoły w Warszawie (św. Bonifacego na Sadybie), Ostrołęce, Górze Kalwarii i Karczewie. Zachowało się też wiele barokowych kościołów drewnianych, np. w Długiej Kościelnej, Skulach i Zakrzewie Kościelnym.
Zabytki rokokowe to m.in. kościoły w Warszawie (ss. wizytek), Kobyłce i Rokitnie. Zachowało się wiele barokowych i rokokowych elementów wyposażenia kościołów.
Początek klasycyzmu – styl stanisławowski reprezentują pałace w Jabłonnie i Warszawie (Łazienki) oraz niektóre wnętrza Zaniku Królewskiego w Warszawie. Właściwy i późny klasycyzm pozostawił pałace w Młochowie, Wyszkowie (Rybienko Stare), Warszawie (pałac Tepperów), liczne dwory, kamienice, kościoły w Warszawie (św. Aleksandra), Nadarzynie, Radziejowicach i Pę-cicach, gmachy użyteczności publicznej (Teatr Wielki w Warszawie, ratusz w Płocku), przykłady drobnej architektury, np. rogatki miejskie w Warszawie i Płocku, zajazdy, kuźnie i poczty. Zachowało się wiele klasycystycznych elementów wyposażenia kościołów, a na cmentarzach wiele klasycystycznych nagrobków.
W XIX w. dominowały style określane jako historyczne: neogotyk, neorenesans, neobarok i czasami oddzielany od późnego klasycyzmu – neoklasycyzm. Sięganie do wzorów architektonicznych z okresu świetności Polski miało podobnie jak w literaturze historycznej i sztukach pięknych z tego okresu oddziaływać na uczucia patriotyczne Polaków. Do najciekawszych realizacji należy zaliczyć liczne kościoły, w większości neogotyckie, zaprojektowane przez Józefa Piusa Dziekońskiego.
W XIX w. powstawały także obiekty fortyfikacyjne, w znacznej mierze zachowane. Na uwagę zasługują – twierdza w Modlinie, cytadela w Warszawie oraz forty w Zegrzu, Pomiechówku, Dębem, Beniaminowie i Różanie.
Mieszkający w Polsce Rosjanie budowali cerkwie głównie w stylu neobizantyjskim. Zachowało się ich niewiele (Warszawa, Stanisławowo), gdyż po 1918 r. były rozbierane.
Powstawały też wielkie obiekty przemysłowe: cukrownie, huty szkła, fabryki maszyn i in. Przy nich nierzadko powstawały osiedla dla robotników (Marki).
Przełom XIX i XX w. to rozwój drewnianego budownictwa letniskowego (Wołomin, Podkowa Leśna, Konstancin, Otwock) i pojawienie się nowego stylu w architekturze – secesji (Warszawa, Mława).
W okresie międzywojennym powstawały budowle określane jako modernistyczne. Były to zarówno obiekty użyteczności publicznej, domy o charakterze willowym, kościoły, obiekty przemysłowe i gmachy – siedziby firm.
Okres Polski Ludowej pozostawił budowle socrealizmu (Warszawa: PKiN, MDM), wielkie typowe osiedla mieszkaniowe, potężne obiekty przemysłowe. Jedynym polem eksperymentów architektonicznych były wtedy kościoły.
Po 1990 r. nastąpił skokowy rozwój oryginalnego budownictwa wg standardów światowych. Szczególnie w dużych aglomeracjach powstały ciekawe architektonicznie siedziby firm, banków, hoteli, kościołów, kameralne osiedla domów jednorodzinnych.